شناخت مزاج پایه طب سنتی - دانلود باران

شناخت مزاج پایه طب سنتی

به گزارش دانلود باران، جستاری در مزاج شناسی (1)

هر چیزی که نور ماه بدان میتابد نشات گرفته از چهار چیز می باشند که به آنها ارکان یا عناصر اربعه میگویند و عبارتند از آتش و هوا و آب و خاک. هر کدام از این چهار عنصر نیز دارای کیفیتی متضاد هم هستند که حکما به آن طبیعت یا صورت میگویند و عبارتند از گرمی و سردی و تری و خشکی.

وجه اشتراک بین منابع طب سنتی ایران و طب سنتی عموم کشورها و بعلاوه منابع طب روایی نگرش اخلاطی می باشد، تا جایی که بعضی دانشمندان برای معرفی طب سنتی از کلید واژه طب اخلاطی استفاده میکنند.

واژه اخلاط جمع خلط و به معنای مخلوط است و این یعنی مکتب طب اخلاطی تمام پدیده ها را از این جهت تعریف میکند که از به هم آمیختن چه چیزهایی به وجود آمده اند و مخلوطی از چه چیزهایی هستند.

از دیدگاه حکما، تمام اشیاء در عالم از چهار عنصر اصلی: آب، آتش، هوا و خاک تشکیل شده اند که به آنها عناصر اربعه یا مواد اربعه نیز میگفتند و البته در علم روز نیز موجودات زنده را حاصل از ارکان و اساس مواد آلی میدانند که عبارتند از چهار عنصر: ئیدروژن که مولد آب است ، اکسیژن که از اجزاء هوا است، آزت که از خاک به وجود می آید و کربن که مولد آتش است. و این شباهت در یافته های دانشمندان نو و قدیم شاهدی بر صحت عقیده پیشینیان است[1].

و از منظر این مکتب همه این عناصر دارای تجزیه و تحلیل خاصی اند که تحت عبارتهایی همانند کیفیت، صورت، طبیعت و مزاج شرح داده شده اند[2]. این کیفیت ها عبارتند از حرارت و برودت، رطوبت و یبوست[3]. و همانطور که می بینید این کیفیت ها ضد یکدیگر هستند گرمی ضد سردی و تری ضد خشکی. توجه به این نکته ضروری است که تری و رطوبت در اینجا معنایی عام تر از خیسی دارد و آن این است که تر یعنی چیزی که به آسانی پراکنده و از هم جدا شده و به آسانی نیز به حالت اتصال درآید. مثلا بین ماست و سنگ کدام راحت تر از حالت و قوام خود فارغ شده و به حالت اول برمیگردد آنرا تر و دیگری را خشک می گویند[4].

حکمای طب اخلاطی معتقدند که خداوند این چهار شیء ضد و دشمن را با هم برآمیخت و خلقت کالبدی جسمی اشیاء را رقم زد و میان ایشان صلحی پایدار قرار داد تا مدتی که فقط خودش میداند در کنار هم ایستایی داشته و حیات را رقم زنند.

طبق این دیدگاه عنصر طبیعی آب مخلوطی از سردی و تری است که در مقابل آن عنصر طبیعی آتش را میبینیم، که مخلوطی از گرمی و خشکی است و بعلاوه عنصر طبیعی هوا مخلوطی از گرمی و تری است که در مقابل آن خاک با مخلوطی از سردی و خشکی تعریف میگردد.

اندر حکایت تقابل و دشمنی این چهار ضد در طبیعت باید گفت همانطور که در یک بازی شطرنج هر مهره روش بازی خاص خود را دارد اینجا هم آتش و آب به شکل تمام و کمال با یکدیگر تقابل و ضدیت دارند چراکه گرمی و خشکی آتش در ضدیت تمام با سردی و تری آب است. و هوا و زمین نیز همینطور چراکه گرمی و تری هوا در ضدیت تمام با سردی و خشکی زمین واقع شده است. اما بین آتش و هوا و زمین قضیه فرق میکند چرا که فقط خشکی آتش با تری هوا و گرمی آتش با سردی زمین ضدیت دارد و همینطور هوا و آب که فقط در گرمی هوا و سردی زمین در مقابل هم هستند.

حکما با آنالیز فعل و انفعالات اجرا شده در دل طبیعت به این نتیجه رسیده اند که در میان این کیفیت های اربعه فقط دو کیفیت گرمی و سردی اند که در طبیعت اثر گذار بوده و یا اصطلاحا کیفیات فاعله اند، مثلا حرارت آتش، توان اثر گذاری دارد به خاطر همین میتواند یخ را ذوب نموده و آب را بخار کند و برودت نیز توان اثر گذاری دارد که میتواند آب را منجمد و تبدیل به یخ کند. اما از طرفی دو کیفیت دیگر هیچ گاه چنین نبوده و نه تنها توان اثر گذاری در پدیده ها را ندارند بلکه همواره اثر پذیر نیز بوده اند که از این رو به خشکی و تری کیفیات منفعله گفته اند. مثلا خشک و جامد بودن آهن توان ایجاد تغییر در سایر پدیده ها را ندارد اما تحت تاثیر حرارت این حالت خشک و جمود را از دست داده، روان و مایع میگردد.

از میان دو کیفیت گرمی و سردی، گرمی توان ذاتی بیشتری در فاعلیت و اثر گذاری دارد بنابراین از سردی قوی تر بوده و قدرت عمل بیشتری دارد. چنان که از دو ظرف آب، اگر یکی را در معرض حرارت قرار دهیم و دیگری را در معرض برودت، خواهیم دید که جوش آمدن زود تر از یخ زدن رخ می دهد. و از میان تری و خشکی نیز کیفیت تری ضعیف تر بوده در نتیجه شیء دارای تری در معرض گرما زودتر از شیء دارای خشکی تغییر میپذیرد. چنانکه برف با طبع سرد و تر زود تر از سنگ با طبع سرد و خشک، در برابر حرارت متغییر میشوند.

جالب تر اینکه حکمت الهی در مکتب اخلاطی چنین تحلیل می گردد که هریک از این عنصرهای طبیعی در دل خود یک جنبه اثرگذار و یک جنبه اثر پذیر دارند بنابراین هرگاه :

گرمی اثر کند خشکی بیشتر میگردد.
سردی اثر کند تری بیشتر میگردد.
خشکی پدیدار گردد گرمی زیاد شده است.
تری پدیدار گردد سردی زیاد شده است.

حال که با نقش طبایع اربعه حرارت و برودت و رطوبت و یبوست آشنا شدیم وقت آن است که بگوییم رد پای اینها به وسیله حکما و دانشمندان آشنا با مکتب اخلاطی در تمام پدیده های مادی و حتی معنوی دنبال شده و در میراث گرانبهای طبی ایران و اسلام به خوبی گزارش شده است. که برای بیان گستره پژوهشی ایشان میتوان گفت تمام ویژگی های سبکی و سنگینی، نرمی و سفتی، کوچکی و بزرگی و... را از نظر این طبایع اربعه تحلیل نموده اند.

در صفحه ای دیگر از کتابنامه خلقت خداوند نقش این طبایع اربعه را در فراوری نطفه میتوان دید. چرا که نطفه در بدن از خون گرفته می گردد و این درحالی است که خون بدن، خود حاصل از غذا می باشد. غذای انسانی که اگر حیوانی نباشد مستقیم از نباتات و گیاهان به دست آمده و اگر حیوانی باشد باز هم به صورت غیر مستقیم و با واسطه به گیاهان مرتبط است. و گیاهان نیز همه از زمین و آب روییده و نمو نموده اند[5]. و از عناصر اربعه استفاده نموده اند.

همانطور که پیداست تمام حلقه های این زنجیره، همگی از مرحله فراوری تا مرحله رشد و نمو، وابسته به ارکان اربعه آب و آتش و هوا و خاک بوده و هستند که تبیین اخلاطی آنان پیشتر گذشت. اما تبیین اخلاطی اجزاء زیر مجموعه در هر یک از این حلقه ها در چرخه حیات از جنبه های مادی و معنوی را علم مزاج شناسی می گویند. که در ریز گرایش هایی مثل بیماری شناسی، گیاه دارویی، رفتار شناسی و... به تبیین اخلاطی پدیده ها می پردازد و با آنالیز کیفیت و کمیت اثر گذاری ها و تاثیر پذیری های اشیاء آنها را طبقه بندی و تحلیل میکند.

البته ذکر این نکته ضروری است که سردی و گرمی و بعلاوه تری و خشکی اموری کاملا نسبی اند چنانکه میبینیم گلاب و عسل هر دو گرم و تر تعریف میشوند اما نسبت آنان یکسان نیست کماینکه همه میتوانند یک استکان گلاب بخورند اما کسی نمیتواند یک استکان عسل را یکجا بخورد. و یا عسل و زنجبیل هردو گرم تعریف میشوند اما تاثیر یک قاشق عسل با یک قاشق زنجبیل قابل مقایسه نسیت چرا که اولی درمانگر است و دومی سبب بیماری. در باب نسبی بودن این امور حکیم بزرگ شیعه می نویسد : سردی زمین کمتر از آب گرمی هوا کمتر از گرمی آتش است.

همانطور که گفتیم هر چیزی که نور ماه بدان میتابد نشات گرفته از چهار چیز می باشند که به آنها ارکان یا عناصر اربعه میگویند و عبارتند از آتش و هوا و آب و خاک. هر کدام از این چهار عنصر نیز دارای کیفیتی متضاد هم هستند که حکما به آن طبیعت یا صورت میگویند و عبارتند از گرمی و سردی و تری و خشکی که در مکتب طب اخلاطی به محصول و نتیجه فعل و انفعالات این چهار کیفیت در گستره طبیعت، مزاج میگویند.مثل رنگ نارنجی که از به هم آمیختن و مخلوط شدن دو رنگ قرمز و زرد به وجود می آید.

و اگر از مخلوط شدن این چهار کیفیت گرمی و سردی و تری و خشکی با هم، دو کیفیت برابر آیند مثل مخلوط شدن گرمی و سردی یا تری و خشکی مزاج معتدل فراوری شده و مزاج مفرد خواهد شد و از میان آن دو کیفیت غیر برابر در این ترکیب، یکی قوی تر باشد و در نتیجه غالب گردد و دیگری مغلوب، نام مزاج حاصل شده، مطابق کیفیت غالب خواهد بود یعنی اگر :

در سردی و گرمی معتدل باشند و خشکی بر تری غالب گردد، میگردد مزاج خشک
در سردی و گرمی معتدل باشند و تری بر خشکی غالب گردد، میگردد مزاج تر
در تری و خشکی معتدل باشند و گرمی بر سردی غالب گردد، میگردد مزاج گرم
در تری و خشکی معتدل باشند و سردی بر گرمی غالب گردد، میگردد مزاج سرد

اما اگر در هیچ یک برابری و تعادل رخ ندهد مزاج مرکب خواهد شد که نتیجتا دو کیفیت غالب شده و دو کیفیت مغلوب میشوند یعنی اگر از بین گرمی و سردی و خشکی و تری :